Partia polityczna to jedna z podstawowych instytucji demokracji parlamentarnej. Jest to ogniwo pośredniczące między społeczeństwem a władzą państwową (Herbut 2002: 17). Zgodnie z polskim prawem, podstawowym celem partii politycznej jest wpływanie metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa¹.

Socjologowie i politolodzy sformułowali wiele definicji partii; w większości z nich również podkreślane jest dążenie do władzy. J. Schumpeter wprost zdefiniował partię jako "grupę, której członkowie decydują się na wspólne działanie w walce o władzę polityczną" (Schumpeter 1962, cytat za: Herbut 2002: 17). Jerzy Wiatr określił partię polityczną nieco inaczej, jako szczególny przypadek ruchu społecznego, czyli jako zbiorowe dążenie ludzi do realizacji wspólnego celu poprzez wywieranie wpływu na rządy lub w drodze walki o władzę, wykazujące wysoki stopień organizacji (Wiatr 1999: 261). Nieco inną definicję zaproponował J. LaPalombary: partia jest to "formalna organizacja, której uświadomionym zasadniczym celem jest umieszczenie i utrzymanie na stanowiskach publicznych osób, które będą kontrolowały, same lub w koalicji, machinę sprawowania władzy" (LaPalombary 1974, cytat za: Herbut 2002: 17).

Podobnie ujmują sprawę sami politycy. Według nich celem każdego podmiotu politycznego jest dążenie do zdobycia władzy, jej sprawowania, lub przynajmniej zdobycie wpływu na tę władzę, co umożliwia realizację takich czy innych celów (Trutkowski 2000: 134).

W Polsce nie doczekaliśmy się jeszcze stabilizacji systemu partyjnego. Spośród siedmiu ugrupowań, jakie w wyniku wyborów z 22 września 2001 roku dostały się do parlamentu, aż trzy powstały w ciągu kilku miesięcy poprzedzających wybory, a dla ponad połowy posłów jest to debiut parlamentarny.² Do Sejmu nie weszły natomiast ugrupowania, które w poprzedniej kadencji tworzyły koalicję rządzącą.

U progu przemian ustrojowych rozpoczęło się masowe rejestrowanie mniejszych i większych partii politycznych. Najwięcej powołano ich do życia w latach 1990 - 1993. W 1993 roku w rejestrze sądowym było ich już 232 (Nalewajko 1997: 8); w 1997 roku ich liczba sięgnęła ok. 360 (Jurek, Łynka 2000: 148). Wprowadzenie bardziej restrykcyjnej ustawy o partiach politycznych ograniczyło ich liczbę do 60 (ibidem). Pod koniec 2002 roku było ich 73³. Jednak na polskiej scenie politycznej wciąż trwa dość intensywny ruch: w ciągu 2001 roku 30 partii zostało wykreślonych z ewidencji, zarejestrowano natomiast 17 nowych⁴.

Trudno stwierdzić, jak wiele partii przewinęło się przez ławy sejmowe w ciągu czternastu lat polskiej demokracji; z pewnością było ich kilkadziesiąt. Komplikacje z dokładnym określeniem tej liczby spowodowane są kilkoma względami: 1) niejednokrotnie partie polityczne nie startowały w wyborach samodzielnie, lecz w szerszych koalicjach wyborczych, 2) w trakcie kadencji wielokrotnie dochodziło do rozłamów, zjednoczeń, secesji grup lub pojedynczych parlamentarzystów, powstawały też nowe partie, 3) rejestrowane w dokumentacji sejmowej kluby i koła poselskie często nie są równoznaczne z partiami, do których należą posłowie; można należeć do danego klubu nie będąc członkiem danej partii i odwrotnie, istnieją koła niemające odpowiednika wśród partii politycznych, wreszcie grupa przedstawicieli danej partii może być zbyt wąska, by założyć koło.

W tym ciągłym ruchu można jednak zauważyć podmioty, które - z mniejszymi lub większymi przekształceniami - trwają na polskiej scenie politycznej od dziesięciu lub więcej lat. Do nich należą przede wszystkim dwie partie wywodzące się z poprzedniego systemu: Sojusz Lewicy Demokratycznej (który wyewoluował z Socjaldemokracji Rzeczypospolitej Polskiej, a ta - z Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej) oraz Polskie Stronnictwo Ludowe (dawniej Zjednoczone Stronnictwo Ludowe), ale także najstarsza partia opozycyjna - Konfederacja Polski Niepodległej (założona w 1979 roku), czy też utworzone na przełomie lat 80. i 90. Unia Polityki Realnej, Polska Partia Socjalistyczna, Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe, Unia Pracy, Samoobrona Rzeczypospolitej Polskiej, Unia Wolności (spadkobierczyni Unii Demokratycznej).

Niektóre z tych ugrupowań po krótszej lub dłuższej obecności w parlamencie zostały zmarginalizowane i utraciły zdolność do wywierania wpływu na życie publiczne. Mimo to część z nich nadal istnieje i funkcjonuje dzięki aktywności swoich członków, chociaż szanse na odzyskanie dawnej pozycji wydają się dość nikłe. Nie decydują się na samorozwiązanie, nie godzą się na wchłonięcie przez silniejsze podmioty; nawet jeśli zawiązują sojusze z innymi partiami, chcą utrzymać własną odrębność. Z praktycznego punktu widzenia postępowanie takie mogłoby się wydawać niejednokrotnie marnotrawieniem energii.

Co trzyma ludzi w partiach niemających możliwości realizowania celu, dla którego zostały powołane? Poszukując odpowiedzi na to pytanie, warto przyjrzeć się partiom politycznym z nieco innego punktu widzenia, niż jest to czynione w większości opracowań im poświęconych. Partia polityczna to szczególnego rodzaju grupa społeczna, a więc "względnie trwała, posiadająca wewnętrzną organizację zbiorowość społeczna, składająca się z [...] osób połączonych więzią społeczną powstałą na bazie zespołu wspólnych wartości i poczuciu odrębności od innych grup, współdziałających ze sobą dla realizacji wspólnie określonych celów" (Olechnicki, Załęcki 1999). Przy wyjaśnianiu fenomenu słabych partii może zatem znaleźć zastosowanie nie tylko politologia, ale również elementy socjologii organizacji, psychologii społecznej, socjologii kultury.

Jako istotny element demokracji partie polityczne były przedmiotem wielu badań, zwłaszcza w rozwiniętych demokracjach. W Polsce tą tematyką zajmują się politologowie i socjologowie, m.in. K. A. Wojtaszczyk, M. Grabowska i T. Szawiel, E. Nalewajko, R. Markowski. Studia poświęcone są przede wszystkim partiom o silnej pozycji na scenie politycznej, gdyż to one mają największy wpływ na rzeczywistość społeczną. Jednak, jak pokazały ostatnie wybory, w młodej polskiej demokracji trudno przewidzieć, która partia za kilka lat będzie w parlamencie, a która nie. Przykładem z przeciwnych biegunów mogą być tutaj Unia Wolności oraz Samoobrona Rzeczypospolitej Polskiej. Pierwsza z nich przez cztery kadencje Sejmu stanowiła istotną siłę,⁵ była uwzględniana chyba we wszystkich badaniach poświęconych tematyce partii politycznych⁶ i uważana za ustabilizowany element sceny politycznej, by w wyborach parlamentarnych w 2001 roku zdobyć 3,1% głosów. Odwrotnie Samoobrona - od powstania w 1992 roku cieszyła się poparciem w granicach 0-3%⁷, zaś w 2001 roku, dzięki uzyskaniu 10,2% głosów, mogła utworzyć trzeci co do wielkości klub poselski.

Niniejsza praca składa się z kilku części. W pierwszej z nich przedstawione są instytucjonalne ramy, w jakich ewoluowały i działają partie polityczne, a więc przede wszystkim prawo i jego zmiany, a także skutki w postaci przemian systemu partyjnego w Polsce. Część druga zawiera opis metodologii przyjętej w niniejszej pracy: założenia teoretyczne stojące u podstaw wyboru metod badawczych, opis tychże metod, a także relację z przebiegu badań. Część trzecia poświęcona jest teoriom politologicznym, socjologicznym i psychospołecznym, dotyczącym uczestnictwa w partiach i - szerzej - grupach społecznych, jakie mogą mieć zastosowanie w opisie funkcjonowania partii politycznych, zwłaszcza partii słabych. W czwartej części czytelnik będzie mógł się bliżej przyjrzeć dwóm wybranym partiom: Unii Wolności i Unii Polityki Realnej - ich założeniom ideowo-programowym, strukturze, historii, miejscu na scenie politycznej oraz sytuacji ich łódzkich struktur. Piąta i szósta część zawierają analizę wywiadów z członkami tychże partii; wzory pytań zadawanych respondentom znajdują się w Aneksie. W części siódmej znalazło się podsumowanie przeprowadzonych badań.

Na koniec chciałabym podziękować władzom łódzkiej Unii Polityki Realnej i Unii Wolności za wyrażenie zgody na przeprowadzenie badań, a zwłaszcza członkom partii, którzy poświęcili mi swój czas.

Przypisy

1 Konstytucja RP, por. również Ustawa o partiach politycznych z dnia 27 czerwca 1997 roku wróć

2 na podstawie statystyk sejmowych za www.sejm.gov.pl wróć

3 stan na 31 grudnia 2002 r; dane na podstawie komunikatu Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 2 czerwca 2003 r. w sprawie sprawozdań o źródłach pozyskania środków finansowych przez partie polityczne w 2002 r., zamieszczonego w Monitorze Polskim z 13 czerwca 2003 r. wróć

4 na podstawie komunikatu Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 2 czerwca 2003 r. w sprawie sprawozdań o źródłach pozyskania środków finansowych przez partie polityczne w 2001 r., zamieszczonego w Monitorze Polskim z 11 lipca 2002 r. wróć

5 W X kadencji Sejmu jako ROAD, w 1991 (jeszcze jako Unia Demokratyczna) uzyskała w wyborach do Sejmu 12,3% głosów (tworząc największy klub parlamentarny), w 1993 - 10,6%, w 1997 - 13,4% (tworząc koalicję rządową), w 2001 - 3,1% wróć

6 por. m.in. Korzenie demokracji (2000), Grabowska, Szawiel (2001), Nalewajko (1997) wróć

7 W wyborach do Sejmu RP uzyskiwała następujące wyniki: 1993 - 2,8% głosów, 1997 - zaledwie 0,1%, 2001 - 10,2% wróć